Гледзячы на артэфакты, выстаўленыя ў музейных залах, нам звычайна падаецца, што з'яўленне кожнай з гэтых рэчаў — вынік складаных прыгодніцкіх экспедыцый супрацоўнікаў музея альбо шчодрых ахвяраванняў сямейнымі рэліквіямі. Часта гэта сапраўды так. Але бываюць і такія выпадкі, калі ўратаванне ўнікальнага экспаната — вынік праяўлення сваёй неабыякавасці і выдзялення некалькіх хвілін уласнага часу на справу, у якую шчыра верыш. Менавіта такім чынам на днях “Веткаўскі музей стараабрадніцтва і беларускіх традыцый імя Фёдара Шклярава” папоўніўся чарговым узорам гомельскіх разьбяных ліштваў пачатку ХХ стагоддзя.
Так выглядаў старадаўні дом на вуліцы Цялегіна, 2 да пачатку "еўрарамонту"
Гэты невялікі будынак па вуліцы Цялегіна, 2 ведае, мабыць, кожны студэнт ГДУ імя Ф. Скарыны. Стары дабротны дом з пачарнелага ад часу бярвення, белымі разьбянымі ліштвамі на вокнах і каваным ажурным навесам над дзвярыма, які займае заўважную пазіцыю на рагу вуліц Песіна і Цялегіна, за пятым корпусам універсітэта.
У працэсе рамонта гомельская драўляная забудова страчвае ўнікальны разьбяны дэкор
Будынак быў узведзены ў 1928 годзе і, як кажуць гаспадары, належаў «упраўляючаму маёнткам князя Паскевіча». Праўда, уласнікаў зусім не засмучае, што дом узвялі праз 10 гадоў пасля нацыяналізацыі маёмасці Паскевічаў, і што гэта, мабыць, ужо пяцідзясяты дом чарговага «упраўляючага маёнткам Паскевіча» у Гомелі, вядомы гісторыкам.
Сам дом з'яўляецца тыповым прыкладам гомельскай драўлянай архітэктуры пачатку ХХ стагоддзя. Будынак прамавугольны ў плане, крыты высокім двухсхільным дахам з дошчатым франтонам. Але самая выразная яго адметнасць — драўляныя разьбяныя ліштвы на вокнах.
У аснове ўзора гэтых ліштваў — старажытны індаеўрапейскі сімвал
Унікальнасць гэтых ліштваў у тым, што ў іх карунках майстар выразаў старажытны індаеўрапейскі сімвал — «ромб, перасечаны крыжам з кропкамі ў чатырох ячэйках». Такі сімвал вядомы навукоўцам па матэрыялах з часоў неаліту і называецца «сімвал засеянага поля». Гэты ж сімвал шырока ўжываўся ў беларускай народнай культуры, асабліва ў народным ткацтве. Ён жа змешчаны нават і на цяперашнім дзяржаўным сцягу Рэспублікі Беларусь. Гомельскія даследчыкі вельмі хацелі атрымаць у музейныя зборы прыклад ліштвы з такім дэкорам, але ўсе яны віселі на жылых дамах…
«Ромб, перасечаны крыжам з кропкамі ў чатырох ячэйках» — распаўсюджаны матыў у народным ткацтве
Яшчэ гадоў 10 таму ў Гомелі было тры дамы з такім варыянтам разьбяных ліштваў: на вуліцах, Куйбышава, Тургенева і Цялегіна. Сёння застаўся толькі адзін на Тургенева (прынамсі, быў яшчэ ў мінулым месяцы). Літаральна дзякуючы збегу выпадковасцяў 18 мая 2020 года атрымалася ўратаваць ліштвы з дома на Цялегіна: гаспадары вырашылі «абсучасніць» фасад свайго жылля як зараз прынята, абшыць яго сайдынгам. У выніку тры ліштвы на бакавым фасадзе былі зняты і знішчаны за непатрэбаю. Дзве іншыя ліштвы і каваны ганак на галоўным фасадзе планавалі знесці на наступны дзень. Аднак, дзякуючы пільнасці ўдзельнікаў групы «Ліштва» ў Фэйсбуку, гэтыя артэфакты літаральна ў апошні момант былі ўратаваныя і пасля невялікай рэстаўрацыі зоймуць сваё пачэснае месца ў экспазіцыі Веткаўскага музея стараабрадніцтва і беларускіх традыцый.
Гісторыкі выратоўваюць элементы разьбянога дэкору, цяпер ліштвы будуць захоўвацца ў музеі
Важнасць гэтых ліштваў у тым, што такі варыянт разьбянога аздаблення на тэрыторыі беларуска-ўкраінска-бранскага памежжа быў зафіксаваны выключна ў Гомелі. Фактычна гэта ўжо гатовы цэнтральны элемент спецыяльнай выставы, прысвечанай сімволіцы народнага дэкору (працоўная назва — «Выстава аднога народнага сімвала»). На ёй мяркуецца прадставіць цэлы шэраг прадметаў, у тым ліку архітэктурных элементаў адмыслова прывезеных з Чарнігава, а таксама прыкладаў ткацтва, іканапісу і г. д., дзе майстры выкарыстоўвалі гэты старажытны шматтысячагадовы знак.
Такі сімвал вядомы навукоўцам па матэрыялах з часоў неаліту і называецца «сімвал засеянага поля»
Канешне, найбольшая каштоўнасць гэтых ліштваў была бы ў іх аўтэнтычным асяродку — на сценах роднага дома. Аднак сучасныя стандарты жыцця патрабуюць ад гаспадароў адпаведнасці навамодным тэндэнцыям: старыя пацямнелыя сцены ўжо не выклікаюць яркіх эмоцый, «хочацца чагосьці больш сучаснага». Канешне, гэта законнае права гаспадароў абнаўляць свой дом і мы не можам іх папракаць у тым, што яны хочаць лепшых і камфортных умоваў пражывання. Можна аспрэчваць даўгавечнасць і эстэтычную вартасць сайдынга, белай сілікатнай цэглы і іншых «сучасных будаўнічых матэрыялаў», якія пераўтвараюць традыцыйны дом ў варыянт пластмасавай скрыні, але гаспадарам так падабаецца. Ну, а гораду гэта ўвогуле не падаецца праблемай, вартай увагі.
Аднак у выніку наш горад і ўвесь рэгіён паступова страчваюць свае адметнасці, тое, што рабіла іх непаўторнымі і своеасаблівымі на фоне суседніх гарадоў і рэгіёнаў. З кожнай такой знішчанай ліштвай, з кожным знесеным стогадовым будынкам наш горад губляе непаўторную частку сябе, пераўтвараючыся ў сукупнасць безгустоўных функцыянальных спаруд-«машын для пражывання». Разам з гэтым бяднее і культурны набор прыкмет нашага горада, з унікальнай гісторыка-архітэктурнай з'явы ён пераўтвараецца ў тыповае, невыразнае і нецікавае пластыкавае нішто. Будзем спадзявацца, што, прынамсі, музейныя сцены змогуць перадаць наступным пакаленням часцінку пачуцця прыгажосці, уласцівай нашым гомельскім папярэднікам сто гадоў таму.
Яўген Малікаў, гісторык, кандыдат мастацтвазнаўства
Флагшток