У 1990 годзе ў Гомелі прайшла адначасовая забастоўка некалькіх буйных прамысловых прадпрыемстваў. Праект 1142Х расказвае пра тое, як такое стала магчыма ва ўмовах аўтарытарызму.
Мастак: Street Wind
«Страйк на Гомсельмашы» — сёння гэтая фраза гучыць неверагодна. Але ў 1990 годзе Гомсельмаш стаяў ля вытокаў страйкавага руху Беларусі. Яго ініцыятарам быў працоўны заводу Яўген Мурашка. Герой тых падзеяў распавёў аб тым, што прымусіла працоўных абараняць свае правы і чым усё скончылася.
У ліпені 1989 года Вярхоўны Савет БССР зацвердзіў дзяржпраграму пераадолення наступстваў аварыі на Чарнобыльскай АЭС на 1990-1995 гады. Адным з пунктаў праграмы была выплата жыхарам пацярпелых тэрыторый дапамогі ў памеры 300 рублёў, якая атрымала ў народзе назву «грабавыя».
Гомель, нягледзячы на сваю блізкасць да эпіцэнтра катастрофы, у гэтую праграму не ўвайшоў. Яўген Мурашка палічыў гэта несправядлівым і пачаў развешваць улёткі з агітацыяй гамяльчан падняць гэтае пытанне.
Актывіст спадзяваўся на водгук людзей, якія маглі бачыць крывадушнасць уладаў з першых дзён пасля трагедыі. Яўген Мурашка мяркуе, што вытокі грамадскага пратэсту ў Гомелі варта шукаць у першамайскай дэманстрацыі 1986 года, якая адбылася праз некалькі дзён пасля аварыі.
«1 мая мы ідзем у калонах па традыцыі першамайскай дэманстрацыі. Працоўны люд нясе дзяцей, жарышча. І стаіць старшыня аблвыканкама таварыш Камай [першы сакратар гомельскага абкама камуністычнай партыі ў той час - заўв. Флагшток] у вайсковай плашч-накідцы. Пытанне: "Што за справы такія?" Разумееце, чучала стаіць нейкае на пастаменце, а мы ідзём, хвалім «Слава КПСС», «Ура» і ўсё такое. Вось адтуль яно і пайшло. Людзі сталі ўжо глядзець больш уважліва і любым дробязям сталі прыдаваць значэнне. А як такога-то «руху» і не было».
Яўген Мурашка склаў спіс з 11 патрабаванняў і стаў пісаць звароты да кіраўніцтва БССР і СССР, пачаў агітацыю сярод работнікаў кавальска-прэсавага цэха Гомсельмаша, у якім працаваў. Будучы кіраўніком прафсаюзнага камітэта цэха, ён звярнуўся па падтрымку да прафкаму заводу, аднак поспеху гэта не мела.
«І тады я ўжо канкрэтна стаў рыхтаваць страйк. Я выпрацаваў рэгламент, згодна якому мы назвалі гэта "акупацыйный страйк". Згодна яго адміністрацыя цэха адхілялася ад кіраўніцтва, начальнік цэха станавіўся простым грамадзянінам… і ўжо не меў магчымасці кіраваць».
На сходзе прафкаму кавальска-прэсавага цэха было прынятае рашэнне правесці двухгадзінную забастоўку. Такі фармат быў абраны дзеля таго, каб пазбавіць удзельнікаў страйку магчымых рэпрэсіяў. У той час згодна з заканадаўствам адсутнасць на працоўным месцы больш за тры гадзіны лічылася прагулам і давала магчымасць кіраўніцтву звольніць работніка.
Пачатак забастоўкі быў запланаваны перад абедзеным перапынкам. Начальнік цэха да апошняга сумняваўся, аднак саступіў пад напорам актывіста:
«У 12:55 я ўвайшоў у цэх. Цэх кавальска-прэсавы, вакол шум. Пара пачынаць. Начальнік цэха кажа: "Яўген Васільевіч, можа не трэба?" Я кажу: "Нада, Федзя, нада!»
Увайшоўшы ў цэх, Яўген Мурашка стаў паказваць працоўным жэст у выглядзе скрыжаваных рук.
Мастак: Street Wind
«І гляджу, я іду па цэху па пралёце і ззаду мяне станкі адны, цішэй, цішэй, цішэй... Калі дайшоў да канца цэха, апошні станок вырубаецца і цішыня».
Дзякуючы актыўнасці Мурашкі да пачатку сакавіка 1990 года да ініцыятывы далучылася 15 цэхаў завода. Завадскі прафсаюз, які ў той час узначальваў Аляксандр Бухвостаў, убачыўшы, што працоўныя самі ўзялі ініцыятыву ў свае рукі, прыняў рашэнне ўзначаліць забастовачны рух. Актывіст лічыць, што гэта было палітычнае рашэньне:
«Гэта мяне ўбіла, слова "ўзначаліць". Кажуць "Не можаш разагнаць, то трэба ўзначаліць". Так яно і атрымалася, уласна кажучы, як па задумцы».
Мітынг у цэху Гомсельмаша. Злева Яўген Мурашка, у цэнтры Аляксандр Бухвостаў. Фота: vytoki.net
Сустаршынямі страйкавага руху былі абраныя тры чалавекі, аднак дзяржСМІ асобай пратэсту зрабілі толькі Бухвостава, які не толькі ўзначальваў завадскі прафсаюз, але гэтак жа быў і партыйным арганізатарам Гомсельмаша.
Агульназавадская забастоўка праходзіла ў тым жа фармаце, што і завадская. Дырэктар адхіляўся ад кіраўніцтва, яго функцыі на час забастоўкі перайшлі страйкаму.
Калона Гомсельмаша на гарадскім мітынгу 26 красавіка 1990 года. Фота: vytoki.net
У той дзень 26 красавіка 1990 года ў Гомелі страйкаваў не толькі Гомсельмаш, але і Завод імя Кірава, Радыёзавод, Завод станочных вузлоў і іншыя. Далучэнне да страйка іншых гомельскіх прадпрыемстваў шмат у чым стала магчымым дзякуючы актыўнасці Яўгена Мурашкі. Ён асабіста хадзіў па прадпрыемствах, агітаваў працаўнікоў далучыцца да агульнагарадскога страйкавага руху.
Дасягнуўшы поспеху, Мурашка ініцыяваў стварэнне абласнога страйкама, а затым рэспубліканскага. Так, першапачаткова цэхавая ініцыятыва вырасла да рэспубліканскага ўзроўню.
З воляй 37 тысяч працаўнікоў Гомсельмаша нельга было не лічыцца, таму кіраўніцтва прадпрыемства запрацівіцца ёй не вырашылася. Дырэктар Гомсельмаша Станіслаў Дрозд афіцыйна прагаласаваў супраць забастоўкі, але нефармальна быў вымушаны яе падтрымаць. Такім жа чынам паводзіла сябе і партыйнае кіраўніцтва прадпрыемства.
«Ужо 27-го прыходзіць Леанід Васільевіч Барабанаў, сакратар парткама, нервны, псіхаваны… Ен кажа: «Прыйшло па тэлетайпе паведамленне, што да нас едзе Камай і Сакалоў. Ужо выехалі. Што рабіць? Нас здымуць…. Завіце людзей после работы к заводакіраванню Гомсельмаша!»
Страйк атрымаў такі рэзананс, што на Гомсельмаш павінен быў прыехаць сам першы сакратар ЦК кампартыі БССР Яфрэм Сакалоў. У паездцы яго суправаджаў Аляксей Камай, які незадоўга да гэтага перабраўся з Гомеля ў Менск на пасаду сакратара ЦК КП БССР.
Каб абараніць забастовачны рух, Мурашка вырашыў склікаць людзей да заводаўпраўлення Гомсельмаша падчас прыезду дэлегацыі з Мінска. Рабочыя сталі на прыступках перад уваходам у заводаўпраўленне, заступіўшы шлях вышэйшаму партыйнаму кіраўніцтву.
Калі дэлегацыя паспрабавала прайсці ў заводаўпраўленне, Мурашка звярнуўся да іх, папрасіўшы растлумачыць прысутным мэту прыезду:
«Калі Сакалову давалі гаварыць, то Камай, як толькі рот раскрые, адразу ў таўпе роў: «Сука», «Пабіце яго!» Там жа людзі розныя».
Пасля гэтага актывіст звярнуўся да натоўпу, сказаўшы, што рабочым трэба прапусціць чыноўнікаў у заводакіраўніцтва, але размова, якая там будзе весціся, павінна транслявацца на вуліцу. Сам Мурашка таксама накіраваўся на нараду:
«Калі я прыйшоў там ужо прэзідыум. А Камай ужо сядзіць, чытае нам нашы ж патрабаванні. А я як зайшоў з вуліцы, збоку так сеў і сяджу, слухаю. Ён дайшоў да трэцяга пункта нашых патрабаванняў, я паднімаю руку і кажу: «Можна рэпліку?» — «Калі ласка». Я кажу: «Вы ведаеце, мы чакалі ўрад, патрабаванні былі да ўрада краіны, а да нас прыехала партыя. Вы партыйны чалавек, якія вы нам можаце адказы даць».
Мастак: Street Wind
За час сустрэчы стачкам прыняў адпаведную рэзалюцыю, якую зачытаў Мурашка. На гэтым сустрэча была скончаная.
На наступны дзень дырэктара Гомсельмаша разам з Бухвоставымі і Барабанавым выклікалі ў абкам партыі. Актывіст палічыў, што кіраўніцтву завода зноў спатрэбіцца дапамога і склікаў людзей да абкаму партыі, размешчанага на Ланге, 17.
Падчас нарады каля абкама сабраўся натоўп людзей. Прысутныя патрабавалі, каб да іх выйшаў Камай, на дзвярах абкама павесілі ліверную каўбасу. Кіраўніцтва завода, якое выйшла пасля нарады, натоўп сустракаў як пераможцаў. Камай і Сакалоў вымушаныя былі пакінуць будынак абкама праз запасны выхад.
У той дзень працоўныя Гомсельмаша змаглі канчаткова абараніць кіраўніцтва завода. Усе перамовы з прадстаўнікамі кампартыі на гэтым былі спынены. Пасля гэтага Мурашка пачаў рыхтаваць марш на Маскву, каб проста ў Крамлі агучыць патрабаванні працоўных да ўрада.